‘Alsof mijn lijf continu in brand staat! En de brandweer overal druk is, maar niet bij mij’. ‘Alsof ik continu op een soort metalen pin loop. Die steekt in m’n voet en niet weg te halen is’. Mensen die pijn hebben gebruiken allerlei beeldspraak om hun pijn uit te drukken. Lees meer over het gebruik van metaforen bij chronische pijn.
Dit artikel is onderdeel van Kernactiviteit #1: Informatiecentrum binnen Pijnstad
Staat je lijf écht in brand? Zit er écht een metalen pin onder je voet?
Nee. Het is beeldspraak, het zijn metaforen, om een vorm van pijn te omschrijven. Stekend, gillend, brandend, prikkend, tintelend, (continu) fluisterend, er zijn heel wat woorden die pijnpatiënten gebruiken om hun pijn te omschrijven. En ook pijnprofessionals, behandelaren, gebruiken veel metaforen in hun behandelingen bij chronische pijn.
Dit artikel in 8 bullets
Wat is een metafoor?
Een metafoor is een vorm van beeldspraak waarbij figuurlijk taalgebruik centraal staat.
Encyclo.nl
Metafoor is dus beeldspraak. Het oproepen van een beeld, een idee, om iets ‘beter’ uit te leggen.
Metaforen worden natuurlijk overal in het dagelijks leven gebruikt. De politicus, de econoom, de arts: iedereen gebruikt metaforen. Pijnpatiënten gebruiken metaforen om hun gezondheidsprobleem duidelijk te maken aan bijvoorbeeld de therapeut. Maar ook de therapeut gebruikt metaforen om uit te leggen ‘wat er aan de hand is’.
Begrijp de Pijn – metaforen
Deze week was er een webinar van Bart van Buchem (NOIGroup en als fysiotherapeut gespecialiseerd in het behandelen van mensen met chronische pijn) en Jef Huijbers (fysiotherapeut en manueel therapeut).
Het webinar (kijk het hier terug) is primair gericht op pijnbehandelaren. Maar dat wat een behandelaar aan input meekrijgt, is natuurlijk ook voor pijnpatiënten zelf bijzonder interessant, mits het niet té medisch-technisch wordt. En dat laatste is aan Bart en Jef wel toevertrouwd; het webinar is prima te volgen en vakjargon komt nauwelijks voor.
Sowieso streeft de Landelijke Pijn Organisatie er naar om de wereld van de pijnpatiënt en pijnbehandelaar dichterbij elkaar te brengen.
- Is de patiënt beter uitgerust, voorbereid, dan wordt de behandeling vaak effectiever.
- Begrijpt de behandelaar beter wat er in een patiënt omgaat, dan komt dat de behandeling weer ten goede.
Voor- en nadelen van metaforen bij chronische pijn
Het grote voordeel van het gebruik van metaforen bij chronische pijn is uiteraard dat je makkelijker kunt uitleggen wat je bedoelt.
Maar er zit ook een nadeel, mogelijk gevaar, in het gebruik van metaforen. Iemands bedoeling met een metafoor kan natuurlijk anders zijn dan jij interpreteert. Het gevaar van miscommunicatie ligt dan ook op de loer. Maak je een verkeerde start, door een verkeerd geïnterpreteerde metafoor tijdens de intake, dan kan een hele serie behandelingen zomaar een andere kant op rollen.
Als therapeut is het dus belangrijk om niet te snel te zeggen ‘ik begrijp wat je bedoelt’. Een betere vraag is: “Heb ik je goed begrepen dat… ?” Dat opent ook ruimte voor de patiënt met chronische pijn om het verhaal nog toe te lichten.
Welke metaforen bij chronische pijn?
Er worden talloze metaforen bij chronische pijn gebruikt. Er werden er al enkele benoemd aan het begin van dit artikel. Nog wat voorbeelden.
‘Mijn lijf schrééuwt het uit van de pijn’
‘Pijn zit tussen je oren’
‘Ik heb last van roestende knieën’
‘Mijn tussenwervelschijf is eruit geschoten‘ (dat is fysiek onmogelijk, maar het kan wel ‘voelen alsof het zo is’).
‘Dit onderdeel van mijn lijf is aan het afsterven’
De metafoor helpt de therapeut om iets heel ingewikkelds toch helder te kunnen uitleggen.
Een ‘lekkende hartklep’, een ‘frozen shoulder’: ze lekken natuurlijk niet écht (zoals bijvoorbeeld een kraan lekt) en ze zijn niet écht bevroren, maar het vat samen wat er simpel gezegd aan de hand lijkt. Het gebruik ervan helpt om bijvoorbeeld het gedrag van jou als pijnpatiënt te sturen, of om je gerust te stellen dat het niet létterlijk zo is, dat je die zorg kunt schrappen van je lijstje.
Pijneducatie
Ook op het thema van pijneducatie, de overdracht van kennis over chronische pijn van behandelaar naar pijnpatiënt, is er een sterk beeld dat kan worden gebruikt: dat van de ons allemaal welbekende ijsberg.
Ijsberg als metafoor bij chronische pijn #1
Dat wat jij als pijnpatiënt aan je behandelaar laat zien, je gedrag, is vaak zo’n 5 tot 10% van wat er -onder water dus- allemaal speelt. Je pijngedrag is het gevolg van allerlei gedachten, overtuigingen en waarden die je óók hebt. Het is aan een goede behandelaar om dus ook op die onderkant van de ijsberg in te zoomen.
En daar komt het bio-psycho-sociale model weer om de hoek kijken: een goede pijnbehandelaar focust niet alleen op het biomedische deel van de pijn, maar ook op je gedachten over pijn, op je sociale omstandigheden die mogelijk van invloed zijn op je pijn. Slaap jij in een altijd lawaaiige omgeving op een bed van 25 jaar oud, dan zou dat ook wel eens mee kunnen spelen in de mate van pijn die je ervaart (van mate van uitgerustheid tot invloed van houding van je lichaam tijdens je slaap).
Ijsberg als metafoor bij chronische pijn #2
Metaforisch, als beeld, staat die ijsberg voor de kennis die jouw behandelaar -als het goed is- heeft op het gebied van neurofysiologie. Gaat je behandelaar ál die kennis aan jou proberen over te dragen? Hopelijk niet. 5 tot 10% is wat je als behandelaar daadwerkelijk overdraagt: functionele kennis.
Zend je als therapeut méér van die onderste 95%, dan bereik je vaak weinig bij de pijnpatiënt. Of de informatie wordt niet (volledig) begrepen, of die komt überhaupt niet meer aan.
Bart en Jef zijn het er over eens dat de hoeveelheid informatieoverdracht afneemt, naarmate je méér kennis opdoet. Wie slim is, houdt zich in.
Taal als belangrijk(ste) instrument van iedere pijnbehandelaar
Vraag: vraagt jouw behandelaar eerst je toestemming, om informatie aan jou als patiënt te geven?
Veel behandelaren doen dat (nog) niet. Beginnen vrij snel te ‘zenden’, vaak goedbedoeld, in hun drive om hun kennis deels over te dragen aan de patiënt. Want: hoe meer die weet, hoe beter die snapt hoe pijn werkt, toch?
Bart en Jef raden aan om dat, al bij de eerste sessie, anders aan te pakken. Ga niet direct van alles uitleggen, al dan niet met afbeeldingen erbij. Maar ga eerst eens vragen stellen en goed luisteren. De input die jij als patiënt geeft, de mate van kennis die je al wel of nog niet hebt over pijn, de vragen die je als patiënt stelt, de overtuigingen die je wellicht hebt over ‘wat er aan de hand is’: al deze elementen geven de behandelaar een beeld van jou als patiënt.
En ook jouw type persoon (je achtergrond, je cultuur, de manier waarop je je werk doet, je interesses, je taalniveau etcetera) zijn belangrijk voor de behandelaar. Pas als hij of zij dat goed doorheeft, kan hij een strategie kiezen om ‘gelijkwaardig’ aan de slag te gaan.
Welke metafoor bij chronische pijn te kiezen?
“Taal” is dus een héél belangrijk instrument voor de therapeut.
Voldoende kennis over metaforen ook. Welke metaforen zijn er allemaal, wat zijn de voor- en nadelen en hoe kun je ze gericht inzetten? Welke metaforen helpen niet of zijn te verwarrend voor de patiënt en kun je dus beter weer ‘afleren’?
Er is, volgens Bart, géén goede algemene metafoor voor ‘pijn’. Net als voor ‘angst’, ‘vermoeidheid’, of ‘woede’. Het zijn containerbegrippen.
En daarnaast: er zijn ook heel veel typen pijnpatiënten. Denk aan de ‘doordouwer’, die overal dwars doorheen dendert, stug volhoudt, dwars tegen de pijn in handelt. Of de ‘vermijder’, die bijvoorbeeld beweegangst heeft ontwikkeld, heel terughoudend is geworden. Het type metafoor dat je gebruikt moet daar dan op afgestemd zijn.
Een voorbeeld: de ‘loeiende alarmcentrale’. Een bij chronische pijn veelgebruikte metafoor.
Er is ingebroken in een huis (schade aan je lijf), waarbij het alarmsysteem is gaan loeien (de pijn die vanuit je lichaam naar je hersenen gaat, die je dus voelt). Maar inmiddels hebben de inbrekers hun slag geslagen, zijn al lang weer vertrokken, de politie is geweest, huis opgeruimd, schade hersteld (bijvoorbeeld, door je lichaam zelf of door een behandeling of operatie). Alleen: niemand heeft het alarmsysteem uitgezet; er zijn wat verbindingen fout en daardoor blijft het alarm maar loeien. Keer op keer, zonder inbraak of inbrekers.
Dat is er bij chronische pijn eigenlijk ook aan de hand: er is geen schade (meer), maar je interne alarmsysteem blijft maar loeien, pijnprikkels afgeven.
Wat nu als jij het type ‘doordouwer’ bent? Bij signalen van je lijf stug volhoudt, je klus afmaakt, en vaak pas de volgende dag de pijn voelt? Dan hóór je dat alarmsysteem helemaal niet, of je negeert het gewoon. Als jouw behandelaar dan over een ‘loeiend alarmsysteem’ begint, kan je dat helemaal niet bij jouzelf plaatsen. ‘Nee hoor, dat is er in mijn geval echt niet aan de hand’. De metafoor schiet z’n doel voorbij.
Heb jij pijn zonder directe aanleiding? Is er geen (duidelijk) aanwijsbaar letsel? Dan moet de metafoor van je behandelaar meer in de richting gaan van ‘de druppel die de emmer doet overlopen’. Pas dan krijg je als patiënt het gevoel ‘hé, dit gaat écht over mij!’ De metafoor maakt jouw ervaring, jouw verhaal, herkenbaar.
Twee kernelementen bij het kiezen van een metafoor bij chronische pijn
Bij het kiezen van een metafoor zal jouw behandelaar dus eerst kijken naar:
- is er wel of geen duidelijk aanwijsbaar letsel
- wat is het gedrag dat jij als pijnpatiënt laat zien om om te gaan met pijn: welk ’type’ pijnpatiënt ben jij?
Een goede behandelaar heeft dus variaties in metaforen in zijn toolbox, die aansluiten bij het type persoon en het type klachten. En daarom is het ook zo moeilijk om ‘groepen pijnpatiënten’ tegelijk te behandelen. Iedereen heeft immers andere achtergronden en verhalen. En iedereen is qua karakter en het omgaan met de pijn ook verschillend. Welke metafoor kies je dan?
Metafoor als ‘kapstok’, als ‘haakje’
Een metafoor is dus een soort ‘kapstok’ die aan pijnpatiënten beeldend uitlegt wat er aan de hand is. Een beeld, noem het een ‘haakje’, die in het hoofd van de patiënt blijft hangen.
‘De zucht geeft lucht’.
Nog zo’n door behandelaren veelgebruikte metafoor.
Want: door letterlijk te zuchten, komt er meer lucht in je lijf. Daardoor blokkeer je als pijnpatiënt minder en daardoor beweeg je uiteindelijk makkelijker.
‘De zucht geeft lucht’ is het is het haakje, houvast, dat jij als patiënt mee kan nemen in je dagelijks leven. ‘Meer zuchten dus, want dat schept ruimte’.
Het webinar eindigt met een opdracht aan de behandelaren: koppel de metafoor aan een positieve beweegervaring. Dan beklijft het beter bij je patiënt, in plaats van dat je alleen maar informatie overdraagt en een vinkje in je behandelchecklist zet.
Kijk en onderzoek vooral ook wat de informatie die je hebt gegeven dóet met een pijnpatiënt. Voegt het écht iets toe? Verandert het gedrag van de patiënt daardoor? Ook in behandelland geldt: “doen is geloven”. Informatie gericht verstrekken is belangrijk, maar het gaat er om wat men met die informatie doet.
Deel je ervaringen
Het is nuttig dat zowel pijnpatiënten als pijnbehandelaren zich bewust zijn van elkaars metaforen. Wanneer zij elkaar beter begrijpen is er minder miscommunicatie en dragen metaforen bij aan een gerichte pijnbehandeling en kennisoverdracht.
- Welke metaforen, of beelden, gebruik jij zoal om (de mate van) je pijn uit te drukken? Heb je voorbeelden?
- Gebruikt jouw behandelaar eigenlijk ook metaforen? Zo ja, welke?
- En hoe komt zo’n metafoor aan bij jou? Wat doe je er mee?
Let de komende tijd eens op metaforen bij jezelf, in je omgeving, en bij je behandelaar.
Deel je gedachten in de Chronische pijn Community LPO* en praat mee met andere pijnpatiënten over het webinar.
(* besloten groep op Facebook -meld je even aan als je nog geen deelnemer bent).
Meer lezen
Webinar terugkijken? Het is in zijn geheel terug te zien via Facebook video’s (afbeelding hieronder linkt naar Facebook):
Er wordt best veel geschreven over metaforen bij chronische pijn.
- Zie bijvoorbeeld dit artikel: Typerende metaforen en taalgebruik bij chronische pijn patiënten.
- Vivan de Vries en Huub Vossen, gaven al in 2010 namens Heliomare een lezing over metaforen bij chronische pijn.
- Jana Declerq doet onderzoek naar hoe patiënten en behandelaren praten over chronische pijn. Ze pleit voor een doordacht gebruik van metaforen.
Bart van Buchem geeft regelmatig (meerdaagse) cursussen en online trainingen over pijneducatie en het behandelen van chronische pijn. Tevens is hij in Nederland actief met ‘Begrijp de pijn’, in het verlengde van het internationaal bekende ‘Explain pain’.
Louis Zantema, van Reducept, gaf eerder al een webinar voor behandelaren over metaforen in de pijnbehandeling. Voor pijnpatiënten is de inhoud wel vrij ’technisch’ van aard.